یوسف رشیدی
استاد دانشگاه شهید بهشتی
آلودگی هوا یکی از مهمترین و پرچالش‌ترین مسائل محیط زیستی است که بشر با آن مواجه بوده است. از دیدگاه بهداشتی آلودگی هوا می تواند طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها از عوارض ساده تا بیماری‌های حاد نظیر سرطان دستگاه تنفسی و سرطان خون را ایجاد کند.
حال نکته‌ای که به نظر می رسد این است که برای رفع یا کاهش آلودگی هوا چه اقدامی باید انجام داد؟
برای پاسخ به این سؤال باید به این نکته توجه داشت که آلودگی هوا در یک منطقه متأثر از دو عامل است. عامل اول تولید آلودگی توسط منابع مختلف است که این منابع شامل منابع ثابت (کارخانجات و صنایع و..) و منابع متحرک (خودروها) است. عامل دوم شرایط هواشناسی مؤثر بر آلودگی است که شامل باد، بارندگی و پایداری اتمسفر و دما و رطوبت و تابش خورشید است. برای کاهش آلودگی هوا فقط بایستی روی عامل اول که تولید آلودگی است تمرکز داشت و تمام تلاش ها جهت کاهش آلودگی از منابع تولید باشد.در شهرهای بزرگ نظیر تهران عمده آلودگی ناشی از منابع متحرک است و تمرکز اصلی بایستی در این خصوص باشد. طبق برآوردها بین ۷۵٪ تا ۸۵٪ آلودگی هوای تهران ناشی از منابع متحرک است و مابقی از منابع ثابت می‌باشد. راهکارهای کاهش آلودگی هوا شامل دو دسته می‌باشند که عبارتند از راهکارهای مدیریتی و راهکارهای فنی. راهکارهای فنی عبارتند از اصلاح کیفیت سوخت، ارتقای استانداردهای زیست محیطی خودروها، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، معاینه فنی خودروها، ارتقا و بهبود سیستم حمل و نقل عمومی، استفاده از سوخت‌های پاک و خودروهای پاک، استفاده از سیستم‌های حمل و نقل غیر موتوری، استفاده از سیستم‌های کنترل آلودگی در صنایع.
نکته مهم این است که نباید فقط به اقدامات فنی توجه داشت بلکه گاهی مواقع اهمیت و اثر اقدامات مدیریتی بیشتر می شود.
اقدامات مدیریتی عبارتند از توزیع امکانات و جمعیت در کشور، استفاده از سیستم های الکترونیکی، مدیریت تقاضای سفر در شهرها و بارگذاری متناسب جمعیت. شاید بتوان گفت که در شهر تهران با توجه به اقداماتی که طی سالیان گذشته انجام شده است اقدامات فنی و مهندسی کم و بیش انجام شده است اما توجه به اقدامات مدیریتی بسیار کم بوده است. مثلاً بارگذاری جمعیت در مناطق غرب تهران و مجوزهای ساخت و ساز در باغات تهران و بلند مرتبه‌سازی‌ها از اقداماتی است که بارگذاری جمعیت زیادی را برای تهران به دنبال داشته است. همچنین در شرایط موجود به نظر می‌رسد با وضعیت ممنوعیت واردات خودور از رده خارج شدن خودروهای فرسوده که به‌عنوان یکی از محورهای اصلی کاهش آلودگی هوا است و به‌صورت خودکار اجرا می‌شد دیگر اجرا نمی‌شود و زور دولت هم به خودرو سازان داخلی برای مجاب کردن آنها برای از رده خارج کردن خودروها نمی رسد.
ضمناً عدم مدیریت بر تردد و نوع موتورسیکلت‌های ترددی در شهر تهران نیز یکی از ناکامی‌های اصلی برنامه کاهش آلودگی هوا می‌باشد.
در مورد شهر تهران اگر به آمار و اطلاعات ۱۵ تا بیست سال گذشته نگاه کنیم متوجه می‌شویم که از مهمترین آلاینده‌های شاخص آن دوران گاز منواکسیدکربن و سرب موجود در هوا بوده است اما در حال حاضر به دلیل استقرار استانداردهای محیط زیستی و حذف سرب از بنزین این آلاینده‌ها به زیر حد استاندارد رسیده‌اند. اما تهران بیشتر مواقع با مشکل آلاینده ذرات معلق با قطر کمتر از دو و نیم میکرون دست به گربیان است.
شاید بتوان گفت مشکل آلودگی هوای تهران را می توان با توازن جمعیت در این کلانشهر و توسعه مناسب حمل و نقل عمومی انبوه حل کرد. در غیر این صورت هرچقدر اقدامات مهندسی انجام شود با یک تصمیم نامناسب مدیریتی اثر آن از بین می‌رود. بطور کلی می توان گفت که مدیریت کیفیت هوا در یک کشور شاخص مهمی از مدیریت کشور است. از آنجایی که مسأله آلودگی هوا یک مسأله چند بعدی بین بخش‌های مختلف است می توان به این نتیجه رسید که حل این معضل شاخصی از توسعه یافتگی است. پیچیدگی آلودگی هوا باعث شده است که کماکان تحقیقات گسترده‌ای روی اثرات بهداشتی و نحوه تشکیل آلاینده‌های ثانویه در اتمسفر صورت بگیرد.